राजबिराज नगरपालिकाको एक परिचय !!!!

परिचय
नेपालको पुर्वाञ्चल विकास क्षेत्र अर्न्तर्गत सगरमाथा -विश्वको सर्वोच्च शिखर) अंचलको सप्तरी जिल्लामा एक मात्र राजविराज नगरपालिका अवस्थित छ । सगरमाथा अंचलमा चारवटा नगरपालिकाहरू त्रियुगा -उदयपुर जिल्ला), सिरहा र लहान -सिरहा जिल्ला) र राजविराज -सप्तरी जिल्ला) मध्ये राजविराज सबभन्दा पुरानो नगरपालिका हो । वि.सं. २०१६ सालमा नगरपालिकाको रूपमा स्थापित राजविराज सगरमाथा अंचल र सप्तरी जिल्लाको सदरमुकाम हो । नेपालको राजधानी काठमाण्डौबाट ४५७ कि.मी. पुर्वमा र महेन्द्र राजमार्गको रूपनी खण्डबाट १० कि.मी. दक्षिणमा यो शहर स्थापित छ । भारतको सिमाना बजार कुनौलीबाट ११ कि.मी. उत्तरमा राजविराज पर्दछ (राजविराज-नगरपालिका, २०५३) । यसरी राजविराज नगरपालिका तर्राई जिल्ला सप्तरीको झण्डै मध्य भागमा अवस्थित छ ।

राजविराजको नामाकरण सम्बन्धि अवधारणा :
सप्तरी जिल्लाको लामो ऐतिहासिक राजनीतिक पृष्ठभूमि छ । सप्तरी जिल्लाको मध्य स्थान हालको राजविराजमा प्राचीन कालका शासकहरू/राजाहरू बसेर शासन गर्दथे । त्यसैले राजाहरू विराज -वसोवास) गरेको हुनाले यस स्थानलाई कालान्तरमा राजविराज भनिएको हुन सक्छ । तर यसको कुनै ठोस प्रमाणिकता भेटिएको छैन ।
अर्कोतिर नगरको पुर्वपट्टी हालको वडा नं. ९ मा जमिन मुनी भासिए जस्तो परेर बनिएको मन्दिरमा भगवतीको रूपमा राजदेवी विराजमान छिन् । यसरी राजदेवी भगवती विराजमान भएको यस ठाउलाई राजविराज भनिएको लोकोक्ति छ ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि:
सन् १९३० को दशकमा सप्तकोशी नदीले तत्कालीन सप्तरी जिल्लाको सदरमुकाम हनुमाननगरको कटान गर्न थालेपछि सदरमुकाम र्सार्नको लागि उपयुक्त ठाउ“को खोजी कार्य शुरू भयो । यस क्रममा त्यस वेलाका पुर्वी कमाण्डि· जनरल बबर शमशेर ज.व.रा र तिनका प्रतिनिधि प्रकाश शमशेर ज.व.राले यस ठाउ“लाई उपयुक्त ठहर्‍याए । राजविराज नगरको योजना -त्यधल एबिललष्लन) ६० विघाको प्लटमा तत्कालिन इन्जिनियर डिल्ली जंगले गरेका थिए । इन्जिनियर डिल्ली जंगले भारतको जयपुर शहरको नक्शा वमोजिम टाउन प्लानि· गरेको यो शहर प्लानि·को दृष्टिले अति नै सुन्दर छ । हरेक ४/४ घरको पछाडी सानो गल्ली, मेन रोड र सहायक रोड जोडिने ठाउ“मा चौक र बजारको व्यवस्था, अलग-अलग स्थानमा हटिया, किराना पसल, तरकारी बजार लाइन र सरकारी कार्यालय भवनहरूको व्यवस्था गरिएको छ । शुरूमा ६० विद्या जग्गामा टाउन प्लानि· गरिएको भए पनि कर्मचारी आवास भनेर उत्तरपट्टीको २ विघा जग्गा र दक्षिण तर्फो ८ विघा जग्गा अधिग्रहण गरी जम्मा ७० विघाको राजविराज नगर स्थापित गरियो । वि.सं. १९९८ सालमा सप्तरी जिल्लाको सदरमुकाम हनुमाननगरबाट राजविराज सारियो र झण्डै १० बर्षपछि राजविराज बजारको रूप लियो । वि.सं. २०१६ सालमा यो शहरलाई नगरपालिका घोषणा गरियो । वि.सं. २०३२ सालको निर्वाचनमा राजविराजको पुर्वमा रहेको चनौरा पडरिया गाउ“ पंचायतको सम्पुर्ण क्षेत्र र दक्षिणमा रहेको बोरिया गाउ“ पंचायतका केही क्षेत्रहरू यस राजविराज नगरमा गाभेर नगरको विस्तार गरियो ।

भौगोलिक अवस्थिति :
पुर्वी तर्राईका जिल्लाहरूमा औसत रूपमा एकै किसिमका जलवायु पाइन्छ । पुर्वी तराइका अन्य स्थानहरूमा झैं यहां पनि उष्ण जलवायु भएकोले गर्मीमा अति गर्मी र जाडोमा ठण्डा नै रहन्छ । राजविराजको अधिकतम तापक्रम ४०० सेल्सीयस र न्यूनतम तापक्रम ७.२२० सेल्सीयस सम्म रहन्छ । औसत बर्षा २५०० मि.मि. सम्म रहेको छ । राजविराज नगरपालिका तर्राईको दक्षिणी भागमा रहेको हुंदा यो शहर समुन्द्रको सतहभन्दा करीब ६१ मिटर -२०० फीट) उचाइमा अवस्थित छ -मेची देखि महाकाली, पृ. ८१९) । सप्तरी जिल्लाको भौगोलिक अवस्थिति नै राजविराज शहरको पनि अवस्थिति हो जुनकि ८६०२८’ देखि ८७०७’ पुर्व देशान्तर र २६०२५’ देखि २६०४७’ उत्तर आक्षांशको बीचमा पर्दछ (विस्तृत, पृ. ८०९) ।

सिमाना : राजविराज नगरपालिकाको भौगोलिक सिमाना निम्नानुसार छ ।

पुर्व : खा“डो नदी

पश्चिम : प्रकाश राइस मिल

उत्तर : हरि सिंहको आ“पको बगैचा

दक्षिण : महेन्द्र विन्देश्वरी बहुमुखी क्याम्पस ।

यस्तै राजविराज नगरपालिका देहायको राजनैतिक सिमा भित्र पर्दछ ।

पुर्व : फर्सैठ पकरी र भरूवा गाविसहरू

पश्चिम : जमुनी मधेपुरा गाविस

उत्तर : मलेठ गाविस

दक्षिण : इटहरी विष्णुपुर गाविस

क्षेत्रफल
राजविराज नगरपालिकाको कुल क्षेत्रफल ११.९६ वर्ग किलोमिटर रहेको छ । क्षेत्रफलको आधारमा यो नगरपालिका धेरै सानो रहेको छ। पुर्वाञ्चलको १४ नगरपालिका मध्ये राजविराज नगरपालिका क्षेत्रफलको दृष्टिकोणले १३औं स्थानमा रहेको छ। यस्तै देशको सम्पुर्ण नगरपालिकाहरूमा क्षेत्रफलको दृष्टिकोणले राजविराज ५३औं स्थानमा रहेको छ ।

वडा र टोल :
संसदीय निर्वाचन क्षेत्र नं. ३ र इलाका नं. १० मा रहेको राजविराज नगरपालिका १० वटा वडामा विभाजन गरिएको छ यी १० वटा वडा र वडामा रहेका टोलहरू निम्नानुसार छन् ।

वडा नं	टोलहरुको नाम	वडा नं	टोलहरुको नाम
१	मेनरोड, हटिया, नगरपालिकाको कार्यालय क्षेत्र	६	खरसाल टोल, यादव टोल
२	चनौरा, पडरिया, रहमदपुर, झल्ही, रामपुर	७	लिलजा टोल, स्वर्ण टोल, डिहबार थान, खरसाल टोल, कारागार टोल
३	गोर्खाली टोल, सुकुम्बासी टोल	८	स्वर्ण टोल, सरस्वती टोल
४	पोखरेल टोल	९	राजदेवी टोल, तेतरी गाछी
५	हिमालय टोल, शान्तिनगर	१०	डुमरी, सिवथान